معنی واژه زیلو

آن‌طور که از کلمه‌ی زیلو می‌توان متوجه شد و با توجه به برخی گفته‌ها در کتب مختلف، واژه زیلو تغییریافته و برگرفته از واژه “زیر و” است. یعنی چیزی که زیر پا قرار بگیرد. اما در بررسی لغت‌نامه‌ها متوجه شدیم که فقط به خود زیلو به‌عنوان نوعی فرش و زیرانداز اشاره‌شده است و بیشتر از این اطلاعاتی در لغتنامه‌ها در دست نیست. برای مثال در لغت‌نامه دهخدا نوشته‌شده است “زیلو، پلاس و گلیم را گویند و آن را شطرنجی نیز خوانند.” اما آنچه بدیهی است تفاوت بسیار میان گلیم و زیلو است، زیرا مواد خام این دو بسیار باهم متفاوت است و شباهت آن‌ها فقط از تشکیل شدن گره و گاهی نقوش شبیه هم ذهن بافنده‌ی آن‌هاست.

تاریخچه زیلو

زیلو از زیراندازها و بافته‌های روستایی ایران است که در مناطق گرم ایران به ویژه یزد و میبد بافته می‌شود و قدیمی‌ترین زیلوی یافت شده در ایران، زیلویی است که اکنون در مسجد جامع میبد قرار دارد که در سال 808 هجری قمری بافته شده است. زیلوبافی از صنایع دستی روستایی معمول در میبد است که تا چند سال قبل صدها خانوار از بافتن آن امرار معاش می‌‌کردند اما در حال حاضر تعداد اندکی از بافندگان سنتی این رشته در میبد باقی مانده اند. به جز زیلویی که قدیمی‌ترین زیلوی ایرانی به شمار می‌رود، زیلوهای منحصر به فرد و تاریخی دیگری نیز در اماکن متبرک این شهر و دیگر مناطق گرم کشور یافت شده که از میان آنها می‌توان به زیلوهای موره در خانقاه «بیداخوید» متعلق به 927 و 930 هجری قمری و تکه زیلوی مسجد شاه ولی تفت متعلق به 963 هجری قمری اشاره کرد. زیلو هرچند به ظاهر یک فرش نخی ساده است اما بررسی فنون و تکنیک بافت آن نشان می‌‌دهد که فرهنگی غنی در پس هر تار و پود آن نهفته است.

زیلو در نقش و بافت شباهت بسیاری به حصیر دارد و همانند حصیر یکی از موارد استفاده آن در مساجد، مصلی و اماکن متبرکه است. کارشناسان احتمال می‌‌دهند که زیلو بافی تکامل شیوه بافت حصیر باشد یا اینکه بافندگان آن از شیوه بافت حصیر بهره برده اند. به هرحال زیلو از کهنترین فراورده‌های دست بافته است که دیرینگی آن را پیش از برآمدن اسلام می‌‌دانند. اما در این نکته که خاستگاه این نوع بافته و محل شکل گیری آن کجا است، اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد. میبدی‌ها زیلو را از بافته‌های بومی خود می‌‌دانند و عقیده دارند این بافته ایرانی حاصل تفکر و خلاقیت مردم این خطه است. حتی اگر بخواهیم این تعلق را نفی کنیم، ارتباط و تشابه بسیاری که میان شئونات زندگی مردم و نقوش این بافته‌ها وجود دارد نشان می‌‌دهد که دیر زمانی است میبدی‌ها با آن آشنایی کامل دارند و حداقل در شیوه بافت آن دخل و تصرفاتی کرده اند. از پیشینه زیلو در میبد مدرک مستندی در دست نیست، اما بقایایی از زیلوی بافت میبد در مسجد جامع این شهر قرار دارد که تاریخ 808 هجری قمری را نشان می‌‌دهد.

همچنین در مسجد شاه ولی تفت زیلویی موجود است که نام شمس الدین قطب الدین میبدی بر آن دیده می‌شود و تاریخ 963 هجری بر آن بافته شده است. برخی از ایرانگردان خارجی نیز در سفرنامه‌های خود از زیلوی میبد یاد کرده اند. سر پرسی سایکس، نماینده نظامی انگلیس در ایران به هنگام عبور ازمیبد می‌‌نویسد:«این گلیم‌های قرمز بافت میبد از شهرت خاصی برخوردار است…» و مرادش از گلیم همین زیلو است. زیرا گلیم بافی در میبد مرسوم نبوده است و اطلاق گلیم به زیلو از نظر تشابهی است که بین بافت این دو وجود دارد. تار و پود زیلو از نخ پنبه است و در اندازه‌های 3 × 4 و 2 × 3 بافته می‌شود. زیلو از نظر کاربرد به 3 نوع تقسیم شده است که معمولاً تفاوت ظاهری آن در نوع رنگ‌هایی است که انتخاب می‌کنند. زیلوهایی که به رنگ آبی و قرمز می‌‌بافند و به زیلوی جوهری شهرت دارد از نامرغوب‌ترین و ارزان قیمت‌ترین زیلوها است. مرغوب تین نوع زیلو «تفتال» نام دارد که به رنگ سبز و نارنجی است.